اسانس‌ یکی از پرکاربردترین مواد در صنایع شیمیایی، دارویی و غذایی است. احتمالا تا به حال زیاد اسم اسانس‌های مختلف را شنیده‌اید، گل سرخ، اسطوخودوس، بادام و… از جمله مشهورترین اسانس‌ها هستند. اما واقعا اسانس چیست و چه کاربردهای دارد؟

اسانس چیست؟

در ابتدا اجازه بدهید واژه اسانس را بررسی کنیم. تلفظ اسانس (essence) در زبان فارسی برگرفته از زبان فرانسه است. البته همین واژه در زبان انگلیسی به صورت اِسِنس تلفظ می‌شود. در زبان فارسی گوهر یا جوهر را می‌توان معادل اسانس در نظر گرفت. ولی فرهنگستان زبان فارسی برای اسانس‌های گیاهی مورد استفاده در صنایع واژه عطرمایه را پیشنهاد داده است.

به طور کلی اسانس‌ها به روش‌های مختلف از بخش‌های مختلف گیاهان گرفته می‌شود. فرآیندهای استخراج اسانس‌ها از گیاهان متنوع است. در ضمن براساس نوع گیاه، اسانس‌گیری از قسمت‌های مختلف گیاه از گل تا ریشه استخراج می‌شود. تصور عمومی این است که اسانس‌ها در صنعت عطرسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ولی موارد استفاده از اسانس‌های گیاهی گسترده است و تقریبا هر روز با محصولی که حاوی اسانس‌ها است مواجه هستیم. در واقع، اسانس‌ها در تولید مواد آرایشی و بهداشتی (نظیر صابون، مایع ظرف‌شویی، شامپو و انواع کرم‌ها و لوسیون‌ها و…) و همچنین تولید انواع نوشیدنی‌ها و موادخوراکی و غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسانس‌‌‌ها حتی در تولید عود خوشبوکننده هم به کار گرفته می‌شود.

نکته ظریف  اینکه، اسانس‌ها را نباید با خوشبوکننده‌ها اشتباه گرفت. اسانس‌ها از گیاهان و خوشبوکننده‌ها از موادشیمایی تهیه می‌شوند.

تفاوت اسانس و عصاره در چیست؟

عصاره محلولی است که تمام مواد یک گیاه نظیر ویتامین‌ها، املاح، موسیلاژ و تانن‌ را در خود دارد. عصاره حاوی ترکیبات گیاه است. عصاره در واقع شیرابه‌ گیاه است و بنابراین تمام ترکیبات گیاه از جمله اسانس‌ را در خود دارد.

بنابراین اسانس از عصاره خالص‌تر است. در واقع اسانس به ماده خاص و معطر ناشی از جداسازی از گیاه گفته می‌شود. اساسا همین خالص‌سازی بیشتر باعث تولید اسانس می‌شود. اسانس‌ها مواد عطردار و معطری هستند و بسیاری از آن‌ها خواص درمانی هم دارند.

آب‌ باقی‌مانده از فرآیند اسانس‌گیری عرق نامیده می‌شود. نکته مهم بعدی اینکه اغلب اسانس‌ها روغنی هستند و در آب حل نمی‌شوند.

اسانس‌گیری

وقتی‌که اسانس‌گیری انجام می‌شود، اسانس بی‌رنگ است ولی با قرارگرفتن در مجاورت هوا تغییر رنگ می‌دهد. به طور کلی اسانس‌ها در مجاورت نور و هوا واکنش نشان می‌دهد، بنابراین همیشه در ظروف دربسته و تیره نگهداری می‌شوند. اسانس‌گیری معمولا به چهار روش اصلی انجام می‌شود:

• روش تقطیر
• استخراج با حلال
• استخراج با استفاده از آنزیم‌های هیدرولیزکننده
• استخراج با استفاده از دی‌ اکسید کربن

در بین این چهار روش، استخراج به روش تقطیر رایج‌تر است. همانطوری‌که مشاهده می‌کنید، اسانس‌گیری فرایندی کاملا علمی و حرفه‌ای است و معمولا این کار با ابزارهای ساده نیست. هرچند عصاره‌گیری به راحتی در منزل قابل انجام است.

کاربرد اسانس‌ها در صنایع گوناگون

همانطوری‌که در بالا اشاره شد، اسانس‌ها کاربردهای مختلف و متفاوتی دارند. عمده‌ترین کاربردهای اسانس‌ها عبارتند از:

• کاربرد اسانس‌ها در صنایع داروسازی. داروهای گیاهی برپایه اسانس‌ها تهیه می‌شوند. اسانس‌های نعنا، بابونه، گل همیشه بهار، رازیانه و… از جمله گیاهان مورد استفاده در صنعت داروسازی‌اند.
• کاربرد اسانس‌ها در صنایع بهداشتی. در تولید صابون، شامپو، خمیردندان، خوشبوکننده‌ها، لوسیون بدن و بسیار دیگر از محصولات بهداشتی انواع اسانس‌ها به کار گرفته می‌شود.
• کاربرد اسانس‌ها در صنایع عطرسازی. اسانس‌ها اساس و پایه صنعت عطر و ادکلن و حتی اسپری‌های خوشبوکننده هستند.
• کاربرد اسانس‌ها در صنایع شیمیایی. اسانس‌ها در صنایع شیمایی به عنوان معرف‌ها و تولید کف‌کننده‌ها و حلال‌ها کاربرد زیادی دارند.
• کاربرد اسانس‌ها در صنایع غذایی. اسانس‌ها در صنایع غذایی هم به طور گسترده استفاده می‌شود. در تولید انواع موادغذایی و خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها انواع اسانس‌ها به کار گرفته می‌شود. تقریبا صنعت غذایی بدون اسانس‌ها بدون طعم و مزه است.
• علاوه بر موارد بالا از اسانس‌ها در صنایع دیگری نظیر چرم‌سازی و حتی تولید لوازم التحریر به کار گرفته می‌شود.

عوامل موثر بر کیفیت اسانس‌ها

عوامل مختلفی بر کیفیت اسانس‌ها تاثیرگذار هستند. شرایط کشت و پروش گیاه، اولین عامل موثر در کیفیت اسانس‌ها است. این شرایط عبارتند از: نور، آب‌وهوا و خاک محیطی که گیاه در آن رشد کرده و به ثمر نشسته. مثلا گفته می‌شود، آب‌وهوای گرم باعث می‌شود تا گیاهان غنی از مواد موثره شده و اسانس بدست آمده عطر و بو با کیفیت‌تری داشته باشد.

شرایط برداشت و گیاه عامل موثر بعدی در کیفیت نهایی اسانس است. مثلا اگر گیاه قبل از اسانس‌گیری به مدت طولانی و در شرایط نامناسب نگهداری شود، اسانس با کیفیتی نخواهیم داشت.

نوع اسانس‌گیری و شرایط نگهداری پس از آن، هم عوامل موثری بعدی است. همانطوری‌که قبلا گفته شد، اسانس‌ها در برابر هوا و نور واکنش نشان می‌دهند. حتی اگر اسانس باکیفیتی تولید کرده باشیم ولی در ظرف شفاف و در برابر نور نگهداری شود، در نهایت پس از چند روز تمام کیفیت و خاصیت آن از دست خواهد رفت.

پرکاربردترین اسانس‌ها کدامند؟

اسانس آنیسون

آنیسون از جمله پرکاربردترین اسانس‌های صنایع غذایی و داروسازی است. این اسانس در صنعت شیرینی‌پزی و نوشابه‌سازی به طور گسترده استفاده می‌شود. همچنین از اسانس آنیسون در صنعت دارویی برای ساخت داروهای ضدتهوع و تقویت‌ سیستم‌ایمنی بدن به کار گرفته می‌شود.

اسانس اسطوخودوس

اسطوخودوس یا لاواندر گیاهی با گل‌های بنفشِ زیبا و رایحه‌ای بسیار مطبوع است. اسانس این گیاه در تولید محصولات آرایشی و بهداشتی و همچنین تولید دارو به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. از آنجایی‌که اسطوخودوس رایحه‌ای بی‌نظیر دارد، امروزه انواع مایع‌های دستشویی و لباس‌شویی با عطر اسطوخودوس بسیار محبوب و رایج است. در ضمن داروهای حاوی اسطوخودوس برای انواع داروها نظیر داروهای کاهش استرس، سرفه، پاکسازی کبد و… به کار گرفته می‌شود.

نعنا فلفلی

نعنا در انواع بسیار متنوعی در طبیعت یافت می‌شود. نعنا فلفی از جمله گونه‌های پرکاربرد و البته پرخاصیت است. نعنا فلفلی هم در صنایع داوسازی، غذایی و آرایشی بهداشتی به وفور استفاده می‌شود.

اسانس ژرانیوم

ژرانیوم یا شمعدانی عطری بی‌تردید از پرخاصیت‌ترین گل‌های طبیعت است. اسانس ژرانیوم خواص بسیار زیادی دارد. گفته می‌شود اسانس ژرانیوم داروی ضدافسردگی است. همچنین این گیاه جریان خون را فازایش می‌‌دهد و خواص ضدانگل دارد.